Horasan’da dünyaya gelen ve çok küçük yaşlardan itibaren devrin değerli hocalarından eğitim alan Nizamü’lmülk, Horasan’ın Selçuklular tarafından alınmasının akabinde babası Ali bin İshak ile birlikte Selçuklu idaresine girerek çeşitli hizmetlerde yer alır. Türk-İslam tarihinin en değerli vezirlerinden olan Nizamü’lmülk, Selçuk Devletinin gelişmesini ve güçlenmesini sağlayan, yalnızca siyasette değil, din, bilim ve eğitim alanlarında da büyük yenilikler ortaya koyan devlet adamıdır. Devlet idaresinin teşkilatlanması ve adaletin daha sistematik şeklide işlenmesi için değerli adımlar atan Nizamü’lmülk, tıpkı vakitte ikta sistemini düzenleyip genişleterek Selçukluların askeri ve ekonomik alanlarda güçlenmesini sağlar. Nizamü’lmülk’ün başarılı siyaseti ve devletin güçlenmesi için attığı adımlar kimi çevreler tarafından rahatsız edici olsa da Sultan Melikşah, Niazmü’lmülk ile ilgili duyduğu şikayetleri dikkate almamakla birlikte Nizam’ülmülk’ün yetkilerini arttırmaya devam eder…
NİZAMÜ’LMÜLK KİMDİR?
Nizam’ülmülk, 10 Nisan 1018’de Horasan’ın Tus kentine bağlı Radkan köyünde dünyaya gelir. Çok küçük yaşlarda annesini kaybetmesi üzerine eğitimiyle babası Ali bin İshak ilgilenir. Türklerin İslam diniyle harmanlanmasına vesile olan en kıymetli ilim ve irfan merkezleri olarak kabul edilen Halep, İsfahan, Nişabur ve Bağdat Medreselerinde farlı ilimlerde eğitimler alır. Bununla birlikte devrin kıymetli edip ve şairlerin sohbet meclislerine katılarak düz yazı, şiir ve hitabet sanatlarında kendini geliştirir. Nizamü’lmülk’ün çocukluk ve gençlik yıllarında sıkı bir tedrisattan geçmesi, siyasi muvaffakiyetlerinin yanında eğitim alanında da yaptığı yeniliklerin temellerini oluşturur.
Selçuklu Horasan bölgesine büsbütün hakim olduğu yıllarda babası ile birlikte Selçuklu himayesine girdi. Davet Beyefendi, Nizamü’lmülk’ü Merv’de büyük bir hürmetle karşıladı ve oğlu Alparslan’a onu bir baba üzere görüp hürmet göstermesini söyleyerek takdim etti. Selçuklu tekniğinde kelam sahibi olmaya başlayan Nizamü’lmülk, Davet Bey’in vefat etmesinin akabinde Tuğrul Beyefendi periyodunda Horasan bölgesini yöneterek siyasi hayatında değerli bir deneyim kazandı. Tuğrul Bey’in vefat etmesinden sonra Alparslan ve kardeşinin giriştiği taht uğraşında Alparslan’ı destekledi. 1063 yılında Selçuklu hükümdarı olarak tahta geçen Alparslan vezirliğe Nizamü’lmülk’ü atadı. Bu tarihten vefatı 1092 yılına kadar Selçuklu Devletinin vezirliğini yapan Nizamü’lmülk, devletin içinde ve dışında gerçekleşen birçok sıkıntıyla baş ederek devletin güçlenmesini sağladı. Bilhassa Melikşah periyodunda tarihe Haşhaşiler olarak geçen Hasan Sabbah’ın müritleriyle gayret etti.
Nizamü’lmülk, uzun süren vezirlik periyodu boyunca siyasi, askeri, iktisat ve eğitim alanlarında yaptığı yenilikler ve muvaffakiyetler devlet idaresinde kelam sahibi olmasını sağladı. Bu durumdan rahatsız olan öteki devlet adamları Nizamü’lmülk’ün kendi çocuklarını ve kölelerini devletin kıymetli yerlerine getirdiği gerekçesiyle Sultan Melikşah’a şikayet etti. Sultan Melikşah, dinlediği şikayetlerde Nizamü’lmülk’ü haklı görerek şikayetçilerin ummadığı biçimde Nizamü’lmülk’ün devlet yetkilerini arttırdı. Bu durumdan rahatsız olan Sultan Melikşah’ın eşi Terken Hatun, Nizamü’lmülk’e ‘yetkilerini aştığını ve vezirlikten azledileceğini’ bildiren bir haber gönderdi. Bu olayların üzerine Nizamü’lmülk, sultana, vezirlik misyonundan azledilmesi halinde tacını kaybederek devletin parçalanacağını söyledi ve vazifesine devam etti.
Davet Beyefendi vaktinde Selçuklu sistemine dahil olan Nizamü’lmülk, Tuğrul Beyefendi vaktinde Horasan valiliği yapmış, Alparslan’ın tahta geçmesini desteklemiş, Alparslan’ın tahta geçmesiyle birlikte Selçuklu veziri olarak misyonuna başlamıştır. Alparslan’ın Malazgirt savaşı hariç tüm savaşlarına katılmış, devletin içinde ve dışından çıkan her türlü karışıklığı siyasi zekası sayesinde geri püskürtmüştür. Alparslan’ın vefat etmesinin akabinde Melikşah vaktinde devletin siyasi, askeri ve ekonomik olarak en üst noktaya çıkarmıştır. Haşhaşi denilen Batini tarikatına karşı önemli çabalara girişse de 1092 yılında batini fedaisi Ebu Tahir-i Errani tarafından öldürülmüştür. Nizamü’lmülk’ün vefat etmesi, devletin çöküşünü başlatan en kıymetli olaylardan biri olarak tarihe geçmiştir.
SELÇUKLU DEVLETİNİ DORUĞA ULAŞTIRAN NİZAMÜ’LMÜLK YENİLİKLERİ
Siyasi hayatında elde ettiği muvaffakiyetler sayesinde Selçuklu Devletini ihtişamlı devrini kazandıran Nizamü’lmülk, yalnızca siyasi manada değil, devletin her alanında yenikler yaparak güçlenmesini sağladı. İslam eğitim ve kültürüne başka bir ehemmiyet veren Nizamü’lmülk, ülkenin farklı kentlerinde açtığı Nizamiye Medreseleri, devletin birinci resmi eğitim kurumları olarak kabul edilir. Bununla birlikte Nizamü’lmülk, batini kanısının tehlikesinin farkında olarak Sünni eğitimin devam etmesi için medreselere akar olacak topraklar vakfetti. İslam Devletlerinin İslam kültürüyle yanlışsız ve adaletli formda yönetilmesi için Siyasetname isimli kitabını kaleme aldı.
Hadis ilmine de ehemmiyet veren Nizamü’lmülk, farklı İslam kentlerinde hadis toplantılarını düzenledi. Bağdat’ta Nizamiye Medresesi ve Mehdi Camii’nde yazdırdığı hadisler günümüze kadar ulaşmıştır.
Dini ve eğitim alanında gerçekleştirdiği ıslahatların yanında bilim alanında hayli değerli adımlar attı. 1074 yılında yeni kurduğu rasathanede astronomi alimlerini toplayarak çalışma imkanları sunmuş, İran takviminde değişiklikler yapmasını istemiş ve Ululuğu ismi verilen yeni bir takvim kabul edilerek kullanılmaya başlandı.
Toprağın daima işlenmesi, üretimin devam etmesi için kurulan İkta sistemini geliştirerek devleti daima gelir kazandırmasını sağladı. İkta topraklarını farklı sınıflara ayırarak gelirlerini askerlere ayırması, ülkenin ekonomik olarak büyük bir yükten kurtulmasına imkan sağlarken askeri sınıfı güçlendirdi. Ordunun güçlenmesi için epey değerli adımlar atan Nizamü’lmülk, Büyük Selçuklu ordusunu Ortaçağ’ın en kıymetli ve güçlü ordusu haline getirdi. Periyodun en güçlü devletlerini baz alarak daha güçlü ordu ve teşkilatlanma kuran Nizamü’lmülk, Selçuklu Devletini tepeye ulaştırdı…
UYANIŞ BÜYÜK SELÇUKLU
TRT ekranlarında büyük beğeni toplayan Uyanış Büyük Selçuklu dizisi ile de isminden kelam ettiren Mehmet Özgür’ün canlandırdığı Nizamülmülk, tarihe mal olmuş kişiliğiyle birkez daha gündeme geldi. İsmiyle müsemma bir devlet adamı olan Nizamülmülk Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun devlet yapısının oluşmasında başrol oynamıştır. Sultan Alparslan’ın veziri Sultan Melikşah’ın Hace’si, büyük devlet adamıdır.
