Hazine ve Maliye Bakanlığı, 2020 yılı Aralık ayı merkezi bütçe istatistiklerini dün açıkladı ve bütçe açığı 172,7 milyar TL ile rekor kırdı.
Vergi Uzmanı Dr. Ozan Bingöl, 2020 yılı bütçesinde gayeler ile gerçekleşmeler ortasındaki farkları, bütçe açığının nedenlerini, kimin ne kadar vergi ödediğini, pandeminin bütçeye tesirini sozcu.com.tr'ye anlattı.
1- Bütçe açığında başlangıçtaki iddia neydi, varsayımla gerçekleşme ortasında ne kadar fark ortaya çıktı?
2020 yılı bütçesinde açık kestirimi 138,9 milyar lira idi. Meğer 2020 yılında gerçekleşen bütçe açığına baktığımızda meblağın 172,7 milyar lira olduğunu görmekteyiz.
Bunun manası bütçe kestiriminin %24,3 sapmış olması. Bütçe hazırlamada “samimiyet” unsuruna ters bir durumdur bu.
‘AÇIĞIN TEMEL NEDENİ PANDEMİ DEĞİL’
2- Bu sapmanın nedeni ne, pandemi mi?
Bu sapmanın bir kısmını pandemiye bağlasak bile, evvelki yıllardaki bütçe açık deneyimlerimiz bu açıkların yalnızca pandemi sonucunu olmadığını, mali disiplin ve idarede yaşanan problemler ile direkt alakalı olduğunu gösteriyor.
Doğal, öngörülenin üzerinde artış gösteren bütçe açıklarının yükü bize, vatandaşlara ek vergiler olarak dönüyor.
Pandemi harcamalarının düşüklüğü, vatandaşa dayanaktan çok kredi musluklarının açılması üzere ögeler bu açığın yalnızca pandeminden kaynaklı olmadığını yönetimsel bir sorun olduğunu açıkça göstermektedir.
En azından bir bütçe açığı olacaktı ise gönül isterdi ki gelirini kaybeden, işsiz kalan, konutuna ekmek götüremeyen, faturalarını yatıramayan vatandaşlara yapılması gereken gelir dayanağı kaynaklı olmasıydı.
Hatta, pandemi periyodunda düşük faizli kredilerle vatandaşın borçlandırılması, enflasyon ve döviz kurlarının yanı sıra vergi gelirlerini de artırdı.
‘VERGİ GELİRİNDE AMAÇ AŞILDI, TAHSİLAT ORANI DÜŞTÜ’
3- Vergi gelirinde maksat ve gerçekleşme nasıl oldu? Tahsilat/tahakkuk oranı ne durumda?
2020 yılı Merkezi İdare Bütçesi toplam vergi gelirleri tahsilatı 833 milyar lira oldu. Pandemi kaidelerine karşın bütçe gayesinin %6,2 üzerinde vergi ödemişiz.
2000'li yıllarda %91 civarında olan tahsilat/tahakkuk oranımız 2020 yılında %77'lere kadar düşmüştür. Uzun vadede bu önemli bir problemdir ve sorun olmaya da devam edecektir.
Bu durum, vergi yükünün gitgide daha fazla dürüst mükellef ile dolaylı vergiler üzerinde kaldığını göstermesi açısından çarpıcıdır.
‘BORDLU ÇALIŞANDAN 85 MİLYAR TL VERGİ KESİLDİ’
4- Gelir vergisini personel ve şirket hisseleri nasıl oldu?
Pandemi ve bu nedenle kısa çalışma ve gibisi uygulamalarında sağlanan vergi teşvik ve indirimlerinden kaynaklı olarak 2020 yılında tahsil edilen gelir vergisi bir evvelki yıla nazaran yaklaşık 4,5 milyar lira düştü. Bütçe gayesinin %12,8 gerisinde kaldı.
2020 yılında tahsil edilen 158,8 milyar liralık gelir vergisinin yaklaşık 85 milyar lirası yeniden maaşını daha görmeden vergisini ödeyen emekçi, işçi, bordroludan kesildi. Tahsil edilen gelir vergisinin yalnızca %5'i beyan edilen yararlardan elde edildi.
Şirketlerin ödediği kurumlar vergisinde ise tahsilat/tahakkuk oranı %76,3'lerde kalmıştır. 2020 yılında 918 bin kurumdan elde edilen kurumlar vergisi tahsilatı 105 milyar lira olarak gerçekleşti.
Uzun vakitten sonra birinci kere bu yıl işverenler personel ve memurdan fazla vergi ödedi. O da pandemi nedeniyle yaşanan işsizlik, kısa çalışma ve gibisi ögeler.
‘VATANDAŞ ÖDEDİĞİ KDV’Yİ ARACI FİNANSMAN OLARAK KULLANDI’
5- Dahilde alınan KDV'den ne kadar toplandı, tahsilat/tahakkuk oranı ne oldu?
Dahilde alınan KDV'den 2020 yılında 71,5 milyar lira tahsil edildi. Bütçe gayesinin %23,8 üzerinde bir gerçekleşme kelam konusu. Bu durum dolaylı vergi yüklü adaletsiz vergi sistemimizi perçinleyerek sürdürdüğümüzü gösteriyor.
Bilhassa son yıllarda düşüş trendinde olan KDV tahsilatı bu yıl da düştü. Dahilde alınan (yurt içinde toplanan) KDV'nin tahsilat/tahakkuk oranı ise maalesef %40,2 olarak gerçekleşti.
Bu da yurt içindeki KDV'nin her 100 liralık kısmının fakat 40 lirası tahsil edilebilmiş demektir. Vatandaş tahsil ettiği KDV'yi devlete ödemek zorunda olan mükellefler bu meblağları bir nevi finansman aracı olarak kullanmışlar.
‘KREDİLERLE BİRLİKTE İTHALAT VE İTHALDE ALINAN KDV DE ARTTI’
6- İthalde alınan KDV'den ne kadar toplandı, artış varsa nedenleri ne oldu?
2020 yılında tahsil edilen ithalde KDV meblağı 159,1 milyar TL. İthalde alın KDV'de tahsilat her zamanki üzere %100'e yakın.
İthalde alınan KDV'nin yüzde 27,1 artmasının sebebi, artan kredilerle birlikte ithalatın artması, KDV'nin matrahına giren kur artışları, ÖTV artışları ve yaklaşık 5 bin esere getirilen ek gümrük vergilerinden kaynaklanıyor.
Doğal olarak KDV'nin matrahı artmış ve tahsilat tıpkı oranda artış göstermiştir.
‘HER 4 LİRA VERGİNİN 1 LİRASI ÖTV’
7- ÖTV'den ne kadar toplandı, toplam vergi gelirleri içinde hissesi ne oldu?
2020 yılında ÖTV tahsilatı 207,2 milyar TL oldu. Bütçe amacının %18 üzerinde tahsilat gerçekleşti.
2020 yılındaki toplam vergi gelir tahsilatının %24,9'u ÖTV'den oluştu. Öteki bir deyişle her dört lira verginin bir lirası ÖTV oldu.
KDV'den sonra bütçenin en büyük ikinci vergi kalemi olmaya devam ediyor.
Dr. Ozan Bingöl
‘ÖTV GELİRİNDEKİ EN BÜYÜK ARTIŞ MOTORLU TAŞITLARDAN’
8- ÖTV'nin alt kalemlerinde durum nasıl?
2020 yılında tahsil edilen 207,2 milyar liralık ÖTV'nin alt kalemlerine göz attığımızda enteresan bir tablo ile karşılaşmaktayız. 207,2 milyar liralık ÖTV tahsilatının; 69 milyar TL'sinin petrol ve doğalgaz eserlerinden, 61,8 milyar TL'sinin tütün mamullerinden, 46,5 milyar TL'sinin motorlu araç satışlarından, 16,4 milyar TL'sinin alkol eserlerinden, 12 milyar TL'sinin destekli tüketim mallarından ve 1,3 milyar lirasının da kolalı gazozlardan elde edildiğini görüyoruz.
2020 yılında ÖTV kalemindeki artışta en büyük katkıyı motorlu taşıtlar üzerinden alınan ÖTV yaptı. Bütçe amacının %146,7 üzerinde bir performans gösterdi.
Bunda araba talebindeki artış kadar, 2020 yılında araba ÖTV oranlarının yüksek oranda artırılmış olmasının da büyük tesiri var. Talebi artan eser üzerindeki vergiler çabucak artırıldı.
9- 2020'de başka vergilerde durum ne?
Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisinde tahsilat oranımız bir evvelki yıla nazaran %20'lik bir artış göstererek 27 milyar TL oldu. Bu artışta bilhassa KGF ve pandemi de daima açılan kredi muslukları gösterilebilir.
Talih Oyunları Vergisinden 3,4 milyar TL gelir elde edildi. Artış oranı bir evvelki yıla nazaran yaklaşık %100'ün üzerinde.
Vatandaşlar bu salgınla gayrette galiba umudu bahta ve talihe bağlamışlar denebilir. Ayrıyeten bu artışta baht oyunlarının özelleştirilmesi de kıymetli bir tesire sahiptir. Zira oynanan oyun sayısı ve erişilebilirlik önemli derecede artmıştır.
Özel Bağlantı Vergisinden 4,5 milyar liraya yakın gelir elde edildi.
Gümrük Vergilerinden elde edilen gelir 25,6 milyar TL. Bütçe gayesinin %25 üzerinde bir sayıya tekabül ediyor. Tekrar kur artışları ve ek gümrük vergileri burada da tesirli olmuş ve bir evvelki yıla nazaran yaklaşık %55 artış gerçekleşti.
Damga Vergisinden 20,9 milyar TL gelir tahsil edildi. Toplam vergi gelirlerinin %2,5'u damga vergisi. Her ne kadar işsizlik maaşından bile damga vergisi alınsa da ve her ne kadar kimi alanlarda çağ dışı bir hale gelse de devlet açısından hâlâ kıymetli bir gelir kalemi bu damga vergileri.
Mülkiyet üzerinden alınan iki vergi çeşidinde ise veraset ve intikal vergisinde 2020 yılı tahsilatı 1,3 milyar TL, motorlu taşıtlar vergisinde tahsilat 15,9 milyar TL oldu. Her iki vergi çeşidinde de tahsilat/tahakkuk oranlarına baktığımızda, veraset ve intikal vergisinde oran %48 iken MTV'de ise bu oran %69.
‘KONUT KREDİLERİYLE SATIŞLAR VE TAPU HARÇLARI ARTTI’
10- Harçlardan ne kadar gelir elde edildi, konut satışlarındaki artış bu kalemi nasıl etkiledi?
2020 yılı tahsil edilen toplam harç gelirlerimiz 30,6 milyar TL.
Tamamı yıllardır TOKİ'ye aktarılan lakin 20 Temmuz 2019 tarihinde 50 liraya yükseltilip 15 lirası yeniden TOKİ'ye aktarılan yurt dışı çıkış harcından seyahat ksıtlamalarından ötürü 84,7 milyon TL,
Pasaport harçlarından 762,1 milyon TL,
Tapu harçlarından 18,9 milyar TL gelir elde edildi. Bilhassa bir evvelki yıla nazaran tapu harcı gelirlerindeki artışın ana sebebi konut bölümü için yapılan peşinat düzenlemesi ve tarihin en düşük konut kredisi uygulaması oldu.
11- Toplam vergi gelirinin ne kadarı gelir ve yarar üzerinden oldu?
Gelir ve kar üzerinden alınan vergilerin toplam gelirlere oranı %31,7 olarak gerçekleşti. 2020 yılında da dolaylı vergi yüklü vergi sisteminin adaletsiz rengi yoğunlaşmaya devam etti.
Yalnızca iki dolaylı vergi olan KDV ve ÖTV'den elde edilen toplam gelir 2020 yılında 437,8 milyar TL ile toplam vergi gelirlerinin yaklaşık %52,6'sını oluşturdu. Aslında vergi rekortmeni, öbür bir bakış açısıyla vergi yükü altında kalan daima söylediğim üzere 2020 yılında da 83 milyon vatandaş oldu.
12- KDV'de tahsilat/tahakkuk oranının bu kadar düşmesinin nedeni ne?
Dahilde tahsil edilen KDV'nin tahsilat tahakkuk oranının %40'larda kalması hem maliyenin uzun vadede tahsil kabiliyetini yitirdiğine hem mükelleflerin güç durumda olduğuna, hem de vergiye istekli ahengin önemli manada zedelendiğine işaret ediyor.
Lakin KDV gelir bakıldığında hiçbir toplumsal maksadı olmayan kimi muafiyet, istisna ve indirimlerin KDV sistemini nasıl bozduğunu da burada açıkça görmekteyiz.
Yıllardır kolay vergicilik yaparak sırtını dolaylı vergilere dayayan anestezik, süratli ve kolaycı bir yaklaşımla vergi toplamayı tercih eden Maliye idaresi ekonomik sakinlik devirlerinde harcamaların azalması ile birlikte yaşadığı badireyi ve bunun bütçe açığındaki hissesini umarım görmüş ve gereken dersleri almıştır.
13- Af beklentisi de tahsilat oranını düşürüyor mu?
2020 yılında KDV'de tahsilat/tahakkuk oranının %40'larda kalması da maalesef hem vatandaş ile devlet ortasında aracılık eden mükelleflerin bu KDV'yi bir nevi kredi üzere kullanıp sabit masraflarını karşıladığını gösterirken hem de Maliyenin tahsil kabiliyetinin her geçen yıl daha da azaldığının habercisi.
Bu durumun oluşmasında ayrıyeten alışılagelmiş olan AF beklentisi de az da olsa tesirli olmuştur.
‘TOPLAM VERGİ GELİRİ İÇİNDE ALKOL VE TÜTÜNÜN HİSSESİ YÜZDE 9,4’
14- Toplam vergi geliri içinde alkol ve tütünün hissesi ne oldu?
Bu yılda tekrar tiryakiler dolaylı vergilerde başı çekmiş görünüyor. Yalnızca tütün ve alkolden toplanan ÖTV geliri 78,2 milyar lira.
Yani 2020 yılında tahsil edilen toplam vergi gelirimizin yaklaşık %9,4'ünü alkol ve tütünden tahsil edilen ÖTV'den oluştu. 2020 yılında tahsil edilen her 100 liralık ÖTV'nin yaklaşık 38 lirası tütün ve alkol eserden tahsil edildi.
15- Vergi yükü artıyor mu?
Ülkemizde vergi tabanının dar olması nedeniyle hissedilen vergi yükü artmaya devam ediyor. Aktifliğini yitirmiş kimi muafiyet ve istisnaların hâlâ yürürlükte olması, toplumsal ve toplumsal maksadı olmadan yalnızca ekonomik emelli uygulanan vergi harcamaları vergi matrahlarını aşındırarak vergi erozyonuna sebebiyet veriyor.
Ve bu aktifliği olmayan ve yüksek vergi harcamaları maalesef vergi gelirlerini azaltıyor. Toplam vergi gelirimizin neredeyse dörtte biri kadar vergi harcamamız bulunmakta ve bu durum maalesef muhakkak bir imtiyazlı küme, kesim, ya da aşikâr bireyler ortaya çıkarıyor.
Şunu unutmamak gerekir ki; vergi ödeyenlerin kim olduğu, neye vergi ödedikleri, vergi yükünü kimlerin sırtladığının kıymetli olduğu kadar vergi ödemeyenlerin ve bu yükten sıyrılanların da kimler olduğu da çok kıymetli.
