Avrupa’da en fazla Müslüman nüfusun yaşadığı ülke olan Fransa’da uzun yıllardan beri cenaze, defin ve mezarlıkla ilgili problemler koronavirüs salgını ile daha da büyüdü. Yaklaşık 10 milyon Müslümanın yaşadığı ülkede salgının ortaya çıktığı Mart ve Haziran 2020 devrinde hayatını kaybeden Müslümanların cenaze süreçlerinde büyük aksaklıklar yaşandı. Sonların kapalı oluşu, hava trafiğinin durdurulması ve müdafaa tedbirleri nedeniyle klasik sistemler uygulanamaz hale geldi. 1900’lü yılların başından itibaren Fransa’da Müslüman nüfusun ağırlaşmasına karşın, ülkede yaşayan Müslümanlar, vefat ettiklerinde Fransa’ya değil doğdukları yahut cetlerinin geldiği ülkede defnedilmeyi tercih ediyordu. Bu “geleneksel yöntem” sürat kaybetse de hala Müslümanların büyük bir oranı bir İslam ülkesinde defnedilmeyi tercih ediyor.
Salgının birinci devirlerinde Fransa’da çok sayıda kentten meyyit yakınlarının öfke ve şikayetlerini duydum. Hayatını kaybeden yakınlarını morglardan alamayan, alsa bile götürecek yeri olmayan, yakılma teklifini reddederek tahlil arayan yüzlerce kişinin çaresizliğine şahit olduk. Bu durum Fransa’da Müslüman nüfusun geçmişi ve geleceği, kapsadığı yer ve sahip olduğu haklar ile yakından ilgiliydi. Bir cenaze sahibi, uçuşların yasaklandığı devirde vefat eden babasını defnetmek için belediye ve hastane ortasında günler süren bir çaba verdiğini anlatarak, “Cenazemizi defnedecek yer bulamadık, günlerce morgda bekledi. Artık bu sıkıntıya ciddiyetle yaklaşılmalı” formunda davette bulunmuştu.
FRANSA’DA MEZARLIKLAR VE DEFİN SÜREÇLERİ
Fransız maddelerine nazaran mezarlıklar rastgele bir dini inanç ve görüşe, ulusal aidiyete nazaran oluşturulamıyor. Laiklik prensibi gereği, bir yerleşim yerinde belirlenen mezarlıktan, orada yaşayan her vatandaşın yararlanma hakkı var. Buna nazaran, rastgele bir kentte Katolik, Protestan, Yahudi yahut Müslüman mezarlığı inşa ve ilan etmek kanunlara ters.
1881’de çıkarılan bir kanun ile mezarlıklar sorunu düzenlenmiştir. Bu tarihten evvel kurulan ve inançlara nazaran ayrılan mezarlıklar koruma edilme hakkına sahiptir. Daha sonra açılan mezarlıklarda ise tüm inanç mensuplarının defnedilme hakkı vardır. Bahisle ilgili yasal çerçeveye nazaran, mezarlıkların herkese açık, nötr ve dini işaretlerden arınmış bir halde belirlenmesi gerekiyor. Bir mezarlığın girişine Katolik, Müslüman yahut Yahudi mezarlığı yazma yahut işaretler asma hakkına sahip değilsiniz. Yeniden mezarlıklarda, mezar boyutları, hali, derinliği ve mezar taşının biçimi belirlenmiş olup, bu sayılanlar dışında dini bir nesne yahut biçimin yerleştirilmesi yasaklanmıştır. Kısaca, yalnızca size ilişkin olan mezar alanına dini bir biçim verebilir, bir nesne yerleştirebilirsiniz. Gerisi kamuya aittir ve dini bir aidiyete sahip olması yasaklanmıştır.
Müslümanlar için örnek vermek gerekirse, mezarlık girişinde yahut içinde cenaze namazı kılma yahut gasilhane hizmeti üzere ayrıcalıklar kelam konusu değildir. Cenaze süreçleri bu hedefle kurulmuş özel şirketlerce yürütülür, konutta yahut dışarıda ölümlerde kesinlikle otopsi uygulanarak morga kaldırılır ve burada yıkanarak defin için hazır hale getirilir. Bu süreçten sonra mevta mezarlığa götürülür ve burada defnedilir.
Fransız Senatosu’nun 2006 yılında hazırladığı bir rapora nazaran, mezarlıkların tanzim ve işleyişi ile ilgili yetkiler belediyelerin sorumluluğunda. Mahalli yönetici, tarafsızlık kuralı gereği mezarlıkları tüm dini inançlardan bağımsız biçimde oluşturmakla yükümlü olmakla birlikte, mezarlık içerisinde inançlara nazaran “bölümler” ayırabilir.
Burada dikkat edilmesi gereken husus, bu kısımların mezarlık içinde fiziki manada başka kısımlar olamayacağıdır. Tekrar raporda, “devletin mahallî yöneticiye, gerektiği kadar, Müslümanlara yönelik bahsedilen kısımları oluşturması için tavsiye kararı aldığı” belirtilmiştir. Fransız maddelerine nazaran cenazenin -İslami geleneklerde görüldüğü şekilde- yalnızca kefenle toprağa verilmesi yasaklanmıştır. Defin süreci kesinlikle tabut içinde gerçekleştirilmelidir. Raporda, “Fransa İslam Kurulu temsilcisinin tabut içinde defin konusunda İslami açıdan bir sakınca olmadığı” bilgisini verdiği kaydedilmiştir.
SALGIN GÜNLERİNDE ACI DAHA DA KATLANDI
2020 Mayıs ayında İçişleri Bakanı’na hitaben bir mektup yazan 8 milletvekili, ülkedeki Müslüman nüfusun defnedilmesi için kâfi yer bulunmadığı ve mevcut kanunlara nazaran mezarlıklardaki Müslümanlara ilişkin alanların artırılmasını talep etti. İçişleri Bakanı Christophe Castaner yanıtında, bu hususla ilgili valiliklere talimat verildiği ve belediyelerle eşgüdüm halinde yeni yerlerin açılması tarafında karar alındığını bildirdi.
Fransa’da Müslümanlara ilişkin, klasik manada mezarlık diyebileceğimiz iki mezarlık bulunuyor. Birincisi Paris’in bir banliyösü olan Bobigny’deki, başkası ise Strasbourg kentindeki “Strasbourg Müslüman Mezarlığı”.
Bobigny Müslüman Mezarlığı, Fransız ordusunda yer alan Müslüman askerlerin defnedilmesi hedefiyle açılmıştır. O periyot 100 milyonu bulan nüfusuyla Fransa’nın değerli bir kesitini Afrika’daki halkı Müslüman olan sömürgeler oluşturmaktaydı. Sömürgelerden gelen Müslümanlar ve orduda misyonlu askerlerin tedavisi için Bobigny’de 1935’te Avicenne (İbn-i Sina) Hastanesi, 1937’de de yaklaşık iki kilometre arada Bobigny Müslüman Mezarlığı açıldı.
11 HANEDAN ÜYESİ DE ORADA DEFNEDİLDİ
Uzun yıllar Paris ve etrafında vefat eden Müslümanların defnedildiği “özel mezarlık” statüsündeki mezarlık 1997’de kamulaştırılarak etraftaki Aubervilliers, Bobigny, Drancy La Courneuve semtlerinin kamusal mezarlığı hüviyetini kazandı.
Osmanlı Hükümdarı Sultan II. Abdülhamit Han’ın oğulları Şehzade Ahmet Nurettin Efendi ve Şehzade Abdürrahim Hayri Efendi’nin de içinde olduğu 11 hanedan mensubu burada defnedilmiştir.
İki şehzadenin mezarı 2019’da düzenlenmiş, mezar taşları yine yaptırılmıştı. Başka hanedan mensuplarının mezarlarının tesbit ve tamir çalışmaları ise sürüyor.
Strasbourg kentinde 2012’de açılan ve Fransa’da şu anda tek Müslüman mezarlığı olan Strasbourg Müslüman Mezarlığı ise, Alsace-Moselle bölgelerine has bir tüzel ayrıcalık sayesinde gerçekleşebildi. 1870’te Prusya tarafından işgal edilen bu bölgeler, Fransa’da laiklik yasası ve inançlara nazaran ayrılmış mezarlıkların yasaklanması periyotlarında Fransa toprağı değildi. 2. Dünya Savaşı sonrası Fransa’ya dahil edilen Alsace-Moselle bölgeleri, 1804’te 1. Napolyon’un çıkardığı inançları tanıyan ve devlet muhafazası ve finansmanını sağlayan maddeyi uygulamaya devam ettirdi. Concordata ismi verilen bu “yerel kanunlar” sayesinde, Fransa’nın başka bölgelerinde olmayan dinlere yahut mezheplere farklı mezarlıklar, kilise, sinagog ve mescitlerin finansmanı, din adamlarının maaşlarının devlet tarafından ödenmesi üzere uygulamalar mevcut.
YALNIZCA 400 MEZARLIKTA ÖZEL KISIM MEVCUT
Strasbourg Müslüman Mezarlığı’nda cenazeler islami adaplara nazaran yıkanıyor, cenaze namazı kılınabiliyor ve defnediliyor. Şimdiye kadar Türkiye dışında Afrika, Balkanlar, Rus Cumhuriyetleri üzere çok farklı ülkelerden Müslümanlarla birlikte İslamiyet’i seçmiş Fransızların da içinde olduğu yüzlerce kişinin defnedildiğini belirtelim.
Fransa’da bu iki mezarlık dışında, kamusal mezarlıkların yaklaşık 400’ünde “Müslümanlara ayrılmış bölüm” yer alıyor. Kısaca, ülkede mezarlık bulunan 36 bin yerleşim yerinden yalnızca 400’ü Fransızların “carré musulman” dedikleri, mezarlık içinde Müslüman vatandaşların defnedilmesi için ayrılmış kısma sahip.
Koronavirüs salgınının birinci devirlerinde Fransa’nın çok sayıda bölgesinde Müslüman cenazelerin defnedilmesi problemleri ile karşı karşıya kalan bir çok belediye, bu Müslümanlara ayrılmış kısımları genişletme kararı aldı. Bazı kentler ise cenazeleri yakınlardaki kentlere yönlendirdi. Salgın nedeniyle Müslümanların cenazelerini ülkelerine gönderme konusunda yaşadıkları zorluklar, Fransa idaresi ile Müslümanları karşı karşıya getirdi. Bazı dernekler, lokal idareler hakkında kabahat duyurusunda bulundu.
İslami metotlara nazaran defnedilmek, öteki Müslümanlarla birlikte olmak, mezar tipi ve yapısı açısından kalıcı İslami aidiyet üzere nedenlerle Müslüman mezarlığı yahut Müslümanlara ilişkin kısımda defnedilmek isteyen şahısların sayısı gitgide artıyor. Fransa’da 1950’li yıllardan itibaren artmaya başlayan, 1980 ve 2000’ler prestijiyle ise 2. ve 3. kuşaklarla birlikte kalıcı olarak sayıları milyonları bulan Müslümanlar, artık Fransa topraklarında, ülkenin 2. büyük dininin mensupları olarak inançlarına nazaran yaşamak ve defnedilmek istiyorlar.
Fransalı Müslümanların defin süreçleri ve toprağa verilmeleri konusunda çeşitli sıkıntıları var. Cenaze yıkama ve defin süreçlerinin bu emelle kurulmuş özel şirketler yahut dernek/vakıflarca yürütüldüğünü hatırlatalım. Müslümanlar, 2000’li yıllara kadar memleketlerinde defnedilmeyi vasiyet ediyor ve “bir valizle ve büyük umutlarla geldikleri Fransa’dan, bir uçağın kargo kısmına yerleştirilmiş tabutta” geri dönüyordu. Lakin 2. ve 3. kuşak, ebeveynleri ve kendilerinin artık yaşadıkları ve geleceklerini planladıkları yerde yani Fransa’da toprağa verilmesini tercih ediyor. “Ölmüşlerinin kendilerine yakın olmasını” isteyen yeni jenerasyon, Fransa idaresini, dini vecibelerini yerine getirmek konusunda olduğu üzere, mezar yeri tayini ve cenaze süreçlerinin yapılması konusunda da sorumluluğa davet ediyor.
Bu noktada Fransalı Müslümanları bekleyen en büyük sorun ise mezar yeri satın alma düzenlemesi. Fransız kanunlarına nazaran bir mezar yeri sonsuza kadar bir bireye verilmiyor. Ölmeden evvel mezar yerinizi satın almanız gerekiyor. Muhakkak bir fiyat karşılığında 15, 30 yahut 50 yıllığına mezar yeri satın alabiliyorsunuz. Strasbourg Müslüman Mezarlığı’nda 30 ve 50 yıl geçerli olmak üzere 650 mezar yeri mevcut.
KEMİKLER 50 YIL SONRA ÇIKARILIP YAKILIYOR
Fransa kanunları, bir meyyitin 50 yıldan fazla tıpkı mezarda kalmasına müsaade vermiyor. 50 yılın sonunda mezar açılıyor, kalıntılar çıkarılıyor ve yakılarak mezarlıklarda oluşturulan özel bir kısımda saklanıyor. Yakılmaya karşı olanların kalıntıları ise “kemiklik” denilen bir kısma naklediliyor. Paris’in altında, yüzlerce kilometreyi bulan ve birtakım kısımları turistlerce ziyaret edilebilen galerilerde bu çeşit kemiklikler mevcuttur. 6 milyon civarında bireye ilişkin olduğu kestirim edilen kalıntılar bölgedeki yüzlerce mezarlık ve manastırdan buraya taşınmıştır. Yılda yaklaşık 500 bin kişinin ziyaret ettiği kemiklikte, Montesquieu, Pascal, Danton, Rabelais, Robespierre üzere Fransa tarihinin ünlü isimlerinin kemikleri de yer alıyor.
